Ergonomi Nedir?
Ergonomi kelimesi yani “iş bilimi”, Yunanca ergon (iş) ve nomos (yasalar) kelimelerinden türetilmiştir. Ergonomi ve insan faktörleri terimleri genellikle birbirinin yerine veya bir birim olarak IEA (International Ergonomics Association) tarafından benimsenen bir uygulama olarak kullanılır. 2000 yılında IEA tarafından benimsenen ergonomi (veya insan faktörleri) tanımı, insanlar ve bir sistemin diğer unsurları arasındaki etkileşimlerin anlaşılmasıyla insan refahını ve genel sistem performansını optimize etmek için ilgili bilimsel disiplin ve tasarım için teori, ilke, veri ve yöntemleri uygulayan meslektir(1).
Teknoloji hayatı daha verimli hale getirirken, diğer taraftan teknolojinin çekiciliği insan faktörünün göz ardı edilmesine sebep olarak, kişilerin, işletmelerin ve toplumun hem güvenliğini hem de refahını etkilemektedir.
Ergonominin Amacı:
Ergonominin amacı sadece iş kazası ya da meslek hastalıklarını önlemek değil, temelde çalışanların ruhsal ve fiziksel iyilik halinin korunması ve geliştirilmesine yönelik, çalışma şartlarının ve ortamının iyileştirilmesi, çalışana uygun hale getirilmesi ile çalışanın sağlık, güvenlik ve refahının sağlanması aynı zamanda performansının arttırılmasıdır.
Avrupa Birliği (AB) İstatistik Ofisi (Statistical Office of the European Communities- Eurostats) tarafından 2010 yılında yayımlanan “Avrupa’da İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) İstatistikleri Kitabında, İşle İlgili Kas İskelet Sistemi Rahatsızlıklarının (İKİSR) en sık bildirilen rahatsızlıklardan olduğu ve tüm işle ilgili rahatsızlıkların %60’nı oluşturduğu belirtilmiştir. Bu kitapta, İKİSR’yi stres, depresyon ve endişe %14 ile takip etmektedir.
Türkiye’de ise Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) 2012 yılı istatistik yıllıklarına bakıldığında, tespit edilen meslek hastalıklarının %7’si, iş kazalarının ise %2,5’i Kas İskelet Sistemi (KİS) ile ilişkilidir. İstatistikler ve yapılan araştırmalardan görüldüğü üzere, Avrupa’da bu konuda farkındalığın yeterli düzeyde olduğu, ancak Türkiye’de KİSR’nin işle ilişkilendirilmesinde sorun olduğu düşünülmektedir (2).
30 Haziran 2012 tarihinde yayımlanan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile birlikte tüm işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılması yükümlülüğü getirilmiştir. İşyerlerinde yapılan risk değerlendirmesi sonucunda ergonomik risklerin olduğu tespit edilen görevler için ayrıntılı değerlendirmelerin yapılması, bu değerlendirmelerin sonuçlarına göre düzeltici tedbirlerin alınması ve bu tedbirlerin etkinliğinin düzenli olarak kontrol edilmesiyle İKİSR’nin önlenmesi mümkündür. Ülkemizde ergonomik risk analizi uygulamalarına ağır sanayi ve başta otomotiv sektöründe sık rastlanırken gün geçtikçe yaygınlaştığı görülmektedir.
Ergonomi açısından önemli olan alanlar şunlardır (3):
1. Aydınlatma, havalandırma, düzen ve temizlik,
2. İşyerinde sıcaklık, nem ve hava akımı,
3. Tehlikeye neden olabilecek makine ve ekipmanların tasarımı, yapım, kullanım, bakım, test ve kontrolleri; uygun onay ve transferleri,
4. Çalışma koşullarına bağlı fiziksel ve ruhsal stresin önlenmesi,
5. Malzemelerin ve yüklerin elle ya da makineyle taşınması, istiflenmesi ve depolanması,
6. Gürültü ve titreşime bağlı mesleki tehlikelere karşı korunulması, kontrol edilmesi ve önlenmesi.
Ergonomiye Bağlı Rahatsızlıklar:
KİSR (Kas İskelet Sistemi Rahatsızlıkları); kaslar, lifler, bağlar, sinirler, diskler ve kan damarlarını etkileyen yararlanma ve rahatsızlıklardır. İKİSR (İşle İlgili Kas İskelet Sistemi Rahatsızlıkları)’de bu yaralanma ve rahatsızlıkların işyerlerindeki tehlikeler nedeniyle oluşması ya da daha da ağırlaşması durumudur. İşyerlerinde tekrarlı ve zorlayıcı hareketler, uygun olmayan vücut duruşları, uygun tasarlanmamış araç gereçler ve iş istasyonları gibi faktörlere bağlı olarak İKİSR oluşumu riski ortaya çıkmaktadır. İşyerinde çalışanın gerçekleştirdiği faaliyetlere bağlı olarak gelişen KİSR yaygın bir sağlık sorunudur (4).
ABD Ulusal Bilim Akademisi (National Academy of Science), 2001 yılında bel ve üst ekstremitede meydana gelen İKİSR’nin; ağırlık kaldırma, tekrarlı ve zorlayıcı hareketler ve stresli çalışma ortamı gibi çalışma koşullarına bağlı olabileceği konusunda bilimsel kanıt bulunduğunu ve sorunun ergonomik iyileştirmelerle çözülebileceğini açıklamıştır (4).
Mesleki uygulamaların sonucunda oluşabilecek Üst Ekstremite Hastalıkları (boyun, omuz, dirsek, el ve el bileği) aşağıda ki tabloda ki gibidir (5).
Hastalıklar | Neden Olan İşler |
Karpal tunel sendromu | Taşlama, zımparalama, cilalama, montaj, müzik aletleri çalma, cerrahi, paketleme, temizlik işleri, yer döşeme, tuğla kesim, çekiç kullanma, el yıkama veya ovma |
Lateral Epikondilit, tenisçi dirseği | Tenis, bovling, oynama, çekiç, tornavida kullanma, küçük parça montajı, et kesme, müzik aletleri çalma |
Boyun gerilmesi sendromu | Yük taşıma, montaj, paketleme |
Pronator teres sendromu | Lehimleme, cilalama, taşlama, parlatma, kumlama |
Radiyal tunel sendromu | El aletleri kullanımı |
Omuz tendiniti, rotator kılıf sendromu | Zımbalama, tavan montajı, tavan kaynağı, tavan boyama, oto tamiri, paketleme, depolama, inşaat, postacılık |
Tetikçi parmağı | El aletleri kullanırken elle yapılamayan işlerin sürekli işaret parmağıyla yapılması |
Guyon tuneli sendromu | Müzik aletleri çalma, marangozluk, tuğla örme, çekiç kullanma |
Beyaz parmak sendromu | Zincir testere, havalı çekiç, titreşimli aletler, kumlama, püskürtme; özellikle soğuk ortam |
Omuz tendiniti, rotator kılıf sendromu | Zımbalama, tavan montajı, tavan kaynağı, tavan boyama, oto tamiri, paketleme, depolama, inşaat, postacılık |
Dirsek tendiniti | Zımbalama, montaj, kablolama, paketleme, pense kullanma |
DeQuervain Tenosinovit sendromu | Polisaj, parlatma, kumlama, taşlama, baskı işleri, cerrahi, vidalama, sıkma, testere, pense kullanma |
İşletmelerde meslek hastalıklarının kontrolünün sağlanabilmesi için işveren, çalışan, iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi arasındaki koordinasyonun eksiksiz olması gerekmektedir.
Meslek hastalığı risk yönetimi süresince işyeri çalışma koşulları, kullanılan kimyasallar, çevresel etkiler, fiziksel etkiler ve biyolojik etkiler nedeniyle oluşabilecek meslek hastalıkları belirlenmelidir. Risk değerlendirmesi sonucu ortaya çıkan risk değerinin kabul edilebilir olup olmadığına karar verilmeli ve risk değerleri doğrultusunda gerekli kontrol önlemleri seçilmelidir. Alınacak genel önlemler çalışan ve çalışma şartlarına bağlı olarak şu şekilde tarif edilebilir.
• Basit ergonomi kurallarına uyma
• Yeterli dinlenmeyi sağlama
• Daha iyi çalışma koşullarının sağlanması (ağır yük kaldırmama, titreşimi önleme, tekrarlayan işlemlerden kaçınma, omuz hizasından yüksekte çalışmama gibi)
• Fiziksel egzersiz eğitimleri
Selçuk ÖZKAN
İSG Uzmanı
Kalen Grup Enerji A.Ş.
* * *
Kaynak:
(1) What Is Ergonomics?, https://iea.cc/what-is-ergonomics/ (Erişim: 21.08.2022)
(2) E. A. MERT, 2014, “Ergonomik Risk Değerlendirme Yöntemlerinin Karşılaştırılması ve Bir Çanta İmalat Atölyesinde Uygulanması”, İSG Uzmanlık Tezi, T.C. ÇSGB İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, 1-2s, Ankara.
(3) V. Hermans ve J. V. Peteghem. the Relation Between OSH and Ergonomics: A ‘Mother-Daughter’ or ‘Sister-Sister’ Relation?. Applied Ergonomics 2006; 37(4):451-459.
(4) E. Özcan. İş Yerinde Ergonomik Risklerin Değerlendirilmesi ve Hızlı Maruziyet Değerlendirme (HMD) Yöntemi. Mühendis ve Makine 2011; 52(616): 86-89.
(5) ÇASGEM, 2013, Meslek Hastalıkları, T.C. ÇASGEM, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi, Ankara.